Over wat we onderzoeken in een filosofisch gesprek

leestijd: ± 5 min 30 sec

Wat zijn zinvolle en wat zijn minder zinvolle antwoorden of vragen binnen het kader van een filosofisch of socratisch gesprek? Wat houdt een filosofisch onderzoek in? In deze blog gaat het mij vooral om de rol van 'waarheid' in zo'n gesprek. (1)

Een filosofisch gesprek is een onderzoek

Om te beginnen, ik vat een filosofisch of socratisch gesprek op als een filosofisch onderzoek. Een filosofisch onderzoek zou je kunnen omschrijven als het vinden van argumenten bij een bewering. Een bewering is niets anders dan een uitspraak over de werkelijkheid, in ruime zin. Argumenten zijn dan uitspraken die zouden moeten aantonen dat de bewering geldig is (of 'waar').

Over de bewering 'het regent nu', zal het filosofisch onderzoek waarschijnlijk heel kort zijn. Het argument is dan immers dat als je nu naar buiten loopt, je nat wordt door water dat uit de lucht komt vallen. Het regent nu wel of niet. (Al zou je natuurlijk ook kunnen onderzoeken wat het begrip regen precies inhoudt. Dan zal het onderzoek wat langer duren.) De uitspraak 'de verkiezingsuitslag geeft weer wat het Nederlandse volk vindt', zal wat meer filosofisch onderzoek vergen. Die uitspraak roept allerlei vragen op over wat er nu precies wordt bedoeld. (Allez, het filosofisch onderzoek is gestart.)

Voor mij persoonlijk gaat een filosofisch onderzoek primair om het onderzoeken van aannames en vooronderstellingen. Om daarmee het eigen inzicht te verdiepen c.q. te verbreden. Welke principes liggen nu eigenlijk ten grondslag aan mijn mening en visie op het leven? Wat vind ik belangrijk, wat niet? Waaraan hecht ik (blijkbaar), waaraan niet? Het gaat mij dus vooral om waarden, om betekenis.

Om zinvol over betekenis te kunnen spreken, moet het in een filosofisch gesprek ook gaan over 'de waarheid'. In deze blog sta ik stil bij verschillende betekenissen van dat begrip 'waarheid'.

De concrete ervaring als basis voor 'waarheid'

In de moderne traditie van het socratisch gesprek geldt de werkelijk beleefde ervaring als grond voor 'waarheid'. Bij een centrale vraag wordt een voorbeeld gezocht dat de antwoorden op die vraag moet onderbouwen. Het onderzoek vindt plaats op basis van een concrete ervaring van één van de deelnemers aan het onderzoek, de voorbeeldgever/geefster. Wat gebeurde er precies? Wat deed hij/zij op dat moment, wat zei hij/zij of wat dacht hij/zij? Zijn de handelingen, uitspraken of gedachtes in het voorbeeld in verband te brengen met de gegeven antwoorden op de centrale vraag? Belangrijk is dan om uit te leggen hoe dat kan, en waarom juist bepaalde handelingen, uitspraken of gedachtes voor of tegen een gegeven antwoord of argument spreken.

Dit uitgangspunt voorkomt dat er zo maar 'ins blaue hinein' kan worden gepraat. Oftewel, dat er uitsluitend abstracte antwoorden worden gegeven, die niet gebaseerd zijn op de 'waarheid' van wat er feitelijk is gebeurd. De deelnemers zullen steeds in het gegeven voorbeeld - de concrete, werkelijk beleefde ervaring - moeten aanwijzen of er sprake is van wat zij beweren, en hoe. Later in het gesprek kunnen ook ervaringen van anderen op deze manier als 'bewijs' voor een 'waarheid' dienen. (2)

Elkaar begrijpen

Om elkaar werkelijk te begrijpen zullen we hetzelfde moeten bedoelen met de begrippen die we onderzoeken en gebruiken. Dit duidelijk krijgen is misschien wel de motor van ieder filosofisch gesprek. Zeker in een grotere groep. Het vergt meerdere rondes om tot overeenstemming te komen over wat we nu precies bedoelen met een begrip of concept. Als we al tot overeenstemming kunnen komen. Een belangrijk aspect van een filosofisch gesprek is dus dat het ook een zoektocht is naar 'de waarheid' in de zin van 'waar we het over eens zijn'. Ofwel: wat is onze groeps-waarheid met betrekking tot deze begrippen?

Socratische gesprekken kunnen dan ook uitmonden in een zogenaamd definitiegesprek. Dat refereert aan de manier waarop de echte Socrates gesprekken voerde. Hij was steeds op zoek naar de definitie van een specifiek begrip. Om daarmee voor eens en altijd duidelijk te hebben wat we met dat begrip bedoelen. Een soort van objectieve definitie van dat begrip (zoals de Ideeën van Plato). In de hedendaagse filosofie wordt dat eigenlijk niet meer mogelijk geacht. We kunnen niet verder komen dan een definitie of opvatting over een begrip die geldt voor een bepaalde groep en dat dan waarschijnlijk nog maar tijdelijk. Zoals bijvoorbeeld de groep die deelneemt aan een filosofisch gesprek. We kunnen dit intersubjectieve of consensuele waarheid noemen. Daarmee komen we overigens redelijk goed uit te voeten in ons dagelijks leven. Bij de bakker hoeven we niet uit te leggen wat het begrip 'één volkorenbrood' betekent.

Wetenschappelijke waarheid is geen betekenis

Op dit moment lijken de biologische en neurologische wetenschappen de waarheid in pacht te hebben over zaken zoals hoe ons brein werkt, wat gevoelens zijn, en dergelijke. Dan gaat het in essentie over de hoe-vraag: 'hoe werkt iets?', 'hoe komt het dat ...?'. In de wetenschap, en dan heb ik het vooral over de 'harde' natuurwetenschappen (zoals biologie), is er nauwelijks of geen discussie meer over bepaalde onderwerpen. Dat water kookt bij 100 graden Celsius (op zeeniveau!), dat er een klimaatcrisis is, enzovoorts. Die zaken worden bewezen geacht, dat wil zeggen ondersteund door herhaald onderzocht bewijs, meetgegevens die een bepaald concept over de werkelijkheid onderschrijven. Tegen deze vorm van waarheid, ook descriptieve waarheid genoemd, is weinig in te brengen tenzij je specialist bent in het betreffende vakgebied. Omdat er eigenlijk geen discussie mogelijk is over deze standpunten zouden we dit ook de 'objectieve waarheid' kunnen noemen. (3)

Belangrijk in dit verband is om op te merken dat het gevaar dreigt dat we met het beantwoorden van een hoe-vraag over iets ook meteen een antwoord hebben over de betekenis van dat iets. Een verwarring die vaak plaatsvindt en een filosofisch gesprek behoorlijk kan verstoren.

De wetenschap kan inderdaad iets zeggen over wat iets is, maar daarmee kan - én mag - ze nog niets zeggen over wat de betekenis daarvan is. Het kan zo zijn dat bepaalde geestelijke aandoeningen een biologische oorzaak hebben, maar dat betekent nog niet dat het aan de wetenschap is (dat wil zeggen een paar biologische onderzoekers) om te bepalen dat er dus aan het genetisch materiaal moet worden gesleuteld. Of dat bij bepaalde ernstige aandoeningen het leven 'dus' zinloos is. Dan gaat het over de betekenis van die aandoening in het leven van de betreffende personen en daarover zijn zeer uiteenlopende, en per definitie niet-wetenschappelijke, visies mogelijk. Uiteenlopende visies zijn gebaseerd op uiteenlopende waarden. Zaken als euthanasie roepen in de hele samenleving discussie op, en daarover moet dan ook door de politiek een wetgeving worden geformuleerd. Zie ook de onvrede die ontstaan is over de vooral wetenschappelijke benadering van de corona-regelgeving.

Waarachtigheid en autoriteit

Tenslotte wil ik nog twee andere aspecten aankaarten die raken aan 'waarheid'.

Dat is de voorwaarde dat iedereen spreekt vanuit zijn eigen opvatting. In een filosofisch gesprek is het van belang dat iedereen zegt wat hij/zij persoonlijk 'voor waar' houdt, wat hij/zij oprecht van belang vindt. In deze zin gaat het dus om 'waarheid spreken'. Of misschien beter gezegd: waarachtigheid. Het is niet de bedoeling om meningen te verkondigen waar men eigenlijk niet achter staat. Bijvoorbeeld om zogenaamd een interessanter gesprek te krijgen. Daarmee tast je de principes van een open en eerlijk onderzoek aan. En je ondergraaft daarmee ook de integriteit en het vertrouwen van de andere gespreksdeelnemers.

Daarop voortbordurend is er ook een verbod om je te beroepen op 'een autoriteit'. Dat kan zijn dat je je beroept op een filosofisch werk dat jij toevallig gelezen hebt of dat je je beroept op de stand van de wetenschap. Mogelijk klopt het helemaal wat er in dat werk staat of wat dat onderzoek heeft aangetoond, maar 'die waarheid' is voor de andere deelnemers niet te controleren. Dat wil zeggen: niet te onderzoeken. Het gaat er dan om dat je toch in je eigen woorden uitlegt waarom jij vindt dat een bepaalde opvatting deugt of niet, zonder dat je verwijst naar 'die autoriteit' als zijnde 'de waarheid'.

Tot besluit

Ik hoop dat hiermee een beter beeld is gegeven over waar het in een filosofisch gesprek over gaat. Ik wens je sowieso veel inspirerende filosofische of socratisch gesprekken toe!

Vragen of opmerkingen over deze blog graag via het contactformulier.

Noten

(1) Een van de aanleidingen om dit eens op te schrijven was het gesprek in het filosofisch café Doesburg van 8 november 2023. Daarin ging het op een gegeven moment over emoties en wat die zouden zijn. Op zich een interessant onderwerp, maar het werd vooral vanuit een wetenschappelijk oogpunt benaderd. Daar kunnen we in een filosofisch gesprek eigenlijk niet veel mee. Daarover gaat deze blog.

Een andere aanleiding was een inspirerende column van filosoof en cabaretier Tim Fransen die naar aanleiding van uitspraken van met name Pieter Omtzigt over een zakenkabinet er op wees, dat je ook op het vlak van politiek een groot onderscheid moet maken tussen wetenschappelijke waarheid (hier in de vorm van 'vakkennis') en waarden. Fransen verwijst naar Plato die zijn eigen opvattingen, dat uitsluitend een wijze Filosoof de leiding zou mogen nemen (zie zijn werk 'De Staat'), jammerlijk zag mislukken in de praktijk. De column is hier na te lezen, of te beluisteren via Spotify.

(2) Ook in het een-op-een-denkgesprek is dit een belangrijk principe.

(3) Al is er vanuit hedendaags filosofisch gezichtspunt in zekere zin altijd sprake van een consensuele waarheid. Dan komen we op het gebied van het denken over paradigma's en de onontkoombare vooringenomenheid van wetenschappers. Want ook aan het besluit wat en hoe zij meten gaat een afweging vooraf binnen een bepaald kader. Een van de redenen dat bijvoorbeeld vrouwenwetenschappen zijn ontstaan.

Geupdate: 11 dec 2023, 20:27